Mάρως Παπαθανασίου: Ἰατρομαθηματικά (Ἰατρική ἀστρολογία) κατά τήν Ὕστερη Ἀρχαιότητα καί τή Βυζαντινή ἐποχή Απόσπασμα από το έργο Πάπυροι, τόμος 2, 2013
Ἡ ἀστρολογία κατά τούς ἑλληνορωμαϊκούς καί τούς βυζαντινούς χρόνους
Μεταξύ ὅλων τῶν μαντικῶν τεχνῶν, τίς ὁποῖες ἐπινόησε ὁ ἄνθρωπος γιά τήν πρόγνωση τοῦ μέλλοντός του, ἡ ἀστρολογία θεωρεῖται ὡς ἡ πλέον «ἔντεχνος» μέ τό φιλοσοφικό ὑπόβαθρό της καί τίς ἀπαιτούμενες ἀστρονομικές τεχνικές γιά τόν ὑπολογισμό ἑνός ὡροσκοπίου. Αὐτές οἱ τεχνικές τελειοποιήθηκαν στήν Ἀλεξάνδρεια, τό μεγάλο κέντρο τῆς ἑλληνικῆς ἐπιστήμης ―ἰδιαιτέρως τῶν μαθηματικῶν καί τῆς ἀστρονομίας― καί σταυροδρόμι διαφόρων λαῶν καί πολιτισμῶν. Ὁ μεγάλος ἀριθμός τῶν ὡροσκοπίων, τά ὁποῖα εἶχαν ὑπολογισθεῖ παλαιότερα, ἀποτέλεσε σπουδαῖο ὑλικό γιά τήν ἐπιστημονική ἔρευνα, ὅσον ἀφορᾶ στίς σχέσεις τῆς ἀστρολογίας μέ τήν ἰατρική, καί ὡς ἐκ τούτου τή δημιουργία ἑνός εἰδικοῦ κλάδου, ἐκείνου τῶν ἰατρομαθηματικῶν. Ἡ ἀστρολογία συσχετισμένη πλέον μέ τήν ἰατρική ἔχαιρε μεγαλυτέρας ἐκτιμήσεως καί ἀσκοῦσε μεγαλυτέραν ἐπήρεια στόν κόσμο. Τοῦτο ἴσως ἐξηγεῖ ἐν μέρει, πῶς ἡ ἀστρολογία κατάφερε νά ἐπιβιώσει κατά τούς ἑλληνορωμαϊκούς καί τούς βυζαντινούς χρόνους, παρά τήν ἰσχυρή πολεμική ἐναντίον της. Καθ’ ὅλη τήν ἔκταση τοῦ Ρωμαϊκοῦ κράτους ἡ ἀστρολογία θεωρεῖτο ὡς ἡ πλέον ἀκριβής μέθοδος μαντικῆς. Γι’ αὐτό κάθε αὐτοκράτωρ θεωροῦσε καθῆκον του νά τή χρησιμοποιεῖ προκειμένου νά εἶναι ἐνήμερος γιά τίς πιθανότητες μελλοντικῶν κινδύνων, οἱ ὁποῖοι θά ἀπειλοῦσαν τό κράτος καί τόν ἴδιο προσωπικῶς. Ἔτσι, ἀφ’ ἑνός μέν φρόντιζε νά ἀποκλείει τούς ἀντιπάλους του ἀπό τή δυνατότητα προσβάσεως σέ ἀστρολογικές προβλέψεις καί ἀφ’ ἑτέρου νά διατηρεῖ τό μονοπώλιο τῶν συμβουλῶν τῶν ἀστρολόγων του. Εἶναι μάλιστα πολύ πιθανόν, ἤδη ἀπό τῆς ἱδρύσεώς του τό «’Αθήναιον» (134 μ.Χ.) ―τό πρῶτο κρατικὸ Ρωμαϊκό πανεπιστήμιο― νά διέθετε καθηγητές τῆς ἀστρονομίας, οἱ ὁποῖοι νά δίδασκαν καί τίς βασικές ἀρχές τῆς ἀστρολογίας, ἀφοῦ ὁ ἱδρυτής του, ὁ αὐτοκράτωρ Ἀδριανός (117-138 μ.Χ.), ἦταν ὄχι μόνον ἔνθερμος ὀπαδός τῆς ἀστρολογίας, ἀλλά τήν ἀσκοῦσε καί ὁ ἴδιος. Ἡ πρώτη διάταξη γιά την ἐξορία τῶν ἀστρολόγων ἀπό τή Ρώμη ἦταν ἐκείνη τοῦ 139 μ.Χ., ἐνῶ εἶχαν ὑπάρξει τουλάχιστον 8 διατάγματα μεταξύ τοῦ θανάτου τοῦ Ἰουλίου Καίσαρος (44 π.Χ.) καί ἐκείνου τοῦ Μάρκου Αὐρηλίου (180 μ.Χ.), τά ὁποῖα πρέπει νά θεωροῦνται ὡς κρατικά «μέτρα ἐπειγούσης ἀνάγκης»· γι’ αὐτό, παρά τά διατάγματα, συγχρόνως ἐπιτρεπόταν στούς ἀστρολόγους να μείνουν στή Ρώμη, ὑπό τόν ὅρο νά μήν ἀσκοῦν πλέον τήν τέχνη τους. Ὁ Διοκλητιανὸς ἦταν ὁ πρῶτος, ὁ ὁποῖος τό 294 μ.Χ. γιά πολιτικούς (ὄχι θρησκευτικούς) λόγους διέταξε τήν ἐξορία ὅλων τῶν πάσης φύσεως μάντεων σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς αὐτοκρατορίας του, διότι θεωροῦσε τήν προγνωστική δραστηριότητά τους πολύ ἐπικίνδυνη γιά τό κράτος. τό διάταγμά του περιλάμβανε τήν ἀπαγόρευση τόσο τῆς διδασκαλίας, ὅσο καί τῆς ἀσκήσεως τῆς «μαθηματικῆς τέχνης», δηλαδὴ τῆς ἀστρολογίας. Παρ’ ὅλα αὐτά καί τό δικό του ἔδικτο εἶχε τόν ἴδιο προδρομικὸ χαρακτήρα μέ ἐκεῖνον τῶν ἄλλων τοπικῶν διατάξεων, οἱ ὁποῖες εἶχαν προηγηθεῖ. Ἀργότερα οἱ χριστιανοὶ αὐτοκράτορες γιά θρησκευτικοὺς λόγους μετέτρεψαν αὐτά τά ἔδικτα σέ μόνιμα. Ἐξετάζοντας διεξοδικά ἕνα ἀρχαῖο σχόλιο ἐπάνω στά Εἰσαγωγικά, τήν ἀστρολογική πραγματεία τοῦ Παύλου τοῦ Ἀλεξανδρέως, ὁ L. G. Westerink ἀπέδειξε, ὅτι αὐτό τό σχόλιο πρέπει νά προέρχεται ἀπό μιά σειρά ὁμιλιῶν κατά τούς μῆνες Μάιο καί Ἰούνιο τοῦ 564 μ.Χ. στήν Ἀλεξάνδρεια, οἱ ὀποῖες ἔγιναν ἀπό τόν γνωστό φιλόσοφο Ὀλυμπιόδωρο, ἢ κάποιον ἀπό τούς συνεργάτες του (μαθηματικό ἢ ἀστρολόγο). Κατά τήν ἄποψη τοῦ Westerink, θά ἦταν δυνατόν στά μέσα τοῦ Ϛ΄ αἰῶνος ἡ ἀστρολογία νά ἀποτελοῦσε ἀκόμα ἕνα ἐντελῶς ἀξιόλογο μέρος τῆς «τετρακτύος» καί ἑπομένως τοῦ ὅλου προγράμματος διδασκαλίας τῆς φιλοσοφίας. Στήν περίπτωση αὐτή φαίνεται πολὺ πιθανόν, ὅτι ὁ Στέφανος ὁ Ἀλεξανδρεύς (τέλη Ϛ΄ - ἀρχὲς Ζ΄ αἰ.) εἶχε τή δυνατότητα νά σπουδάσει ἀστρολογία στήν Ἀλεξάνδρεια καί μετά τήν πρόσκλησή του στήν Κωνσταντινούπολη ἀπό τόν αὐτοκράτορα Ἡράκλειο (610- 641) νά ὑπολογίσει τό ὡροσκόπιο τοῦ αὐτοκράτορος καί ἐκεῖνο τοῦ Ἰσλάμ. Τοῦτο ἀποτελεῖ μία σοβαρή ἔνδειξη, ὅτι ἀκόμη καί χριστιανοὶ αὐτοκράτορες συνεβουλεύοντο τούς ἀστρολόγους τόσο γιά κρατικές, ὅσο καί γιά προσωπικὲς ὑποθέσεις τους. Ἐπιπλέον, ἡ σχετική νομοθεσία ὑπέκειτο σέ μεταβολές, ἀναλόγως τῶν περιστάσεων. Ἔτσι, ἀπό τήν ἀντιβολή τῶν βιβλίων τῶν νόμων τοῦ Η΄ καί τῶν Θ΄/Ι΄ αἰώνων, συνάγεται ὅτι ὁ νομοθέτης ἀσχολήθηκε μέ τήν καταπολέμηση τῆς μαγείας πολύ ἐντονότερα τήν ἐποχή τῆς δυναστείας τῶν Μακεδόνων παρά τήν ἐποχὴ τῶν Ἰσαύρων, ἡ νομοθεσία τῶν ὁποίων (Ἰσαύρων) ἀποτελεῖ βελτίωση ὑπὸ τήν ἔννοια μεγαλυτέρας ἐπιεικείας τοῦ Ἰουστινιανείου κώδικος. Ἡ ἐπιβίωση καί ἡ συνέχεια τῆς ἀστρολογίας στό Βυζάντιο φαίνεται σέ μία ἐπιστολή τοῦ Μανουήλ Κομνηνοῦ (1143-1180) πρός τόν μοναχὸ Μιχαήλ Γλυκᾶ, στήν ὁποία ὑπερασπίζεται τήν ἀστρολογία. Ἕνα ἀπό τά ἐπιχειρήματα τοῦ αὐτοκράτορος εἶναι, ὅτι ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος συμβουλεύθηκε τόν περίφημο ἀστρολόγο Οὐάλεντα γιά τήν ἐπιλογή τῆς πλέον εὐνοϊκῆς ἡμέρας γιά τά ἐγκαίνια ἱδρύσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὥστε ἡ πόλη νά παραμένει ἀπόρθητος ἐσαεί ἀπό τούς ἐχθρούς της, καί ἀνέμεινε γι’ αὐτό δεκατέσσερα χρόνια: Ἐὰν λοιπόν ἐκεῖνος ὁ φιλόχριστος βασιλεὺς ὁ ἐν ἀποστόλοις ἀπόστολος καί οἱ μετ’ ἐκεῖνον εὐσεβέστατοι βασιλεῖς καί ἀρχιερεῖς θεωροῦσαν αἱρετική τή μαθηματική τέχνη, δέν θά τή χρησιμοποιοῦσαν. Ἡ ἄνθηση τῆς ἀστρολογίας κατά τούς αἰῶνες τῆς βασιλείας τῶν Κομνηνῶν, τῶν ’Αγγέλων καί τῶν Παλαιολόγων, καί ὁ μεγάλος ἀριθμός ἀστρολογικῶν χειρογράφων, τά ὁποῖα ὑπῆρχαν στίς ἰδιωτικές βιβλιοθῆκες κρατικῶν καί ἐκκλησιαστικῶν λειτουργῶν, ἀποδεικνύει ὅτι πολλοὶ διανοούμενοι εἶχαν συμφιλιώσει τίς χριστιανικὲς πεποιθήσεις τους μέ τήν ἀστρολογία. Μιὰ πρώιμη ἔνδειξη περὶ αὐτοῦ προέρχεται ἀπό τόν Στέφανο τόν Ἀλεξανδρέα, ὁ ὁποῖος στό πρῶτο μέρος τῆς Ἀποτελεσματικῆς πραγματείας του ἐκθέτει τίς γενικές ἀπόψεις του περὶ τῆς δι’ ἀστρονομίας ἐπιστημονικῆς μυήσεως καί εἰσαγωγικῆς μεθόδου καί τίς προσπάθειές του, νά μᾶς προσφέρει καταφανῆ γνώση διὰ τῆς ἐνδεχομένης τε καί δυνατῆς ἀστροθεσίας, τήν ὁποία ὁ Θεὸς μᾶς ἔδωσε νά χρησιμοποιοῦμε ὡς προφήτιδα (προφήτιδος δίκην). Ἡ εὐσέβειά του εἶναι καταφανὴς καθώς τονίζει, ὅτι ὅλες οἱ συντελούμενες στόν κόσμο φυσικές, πολιτικές καί κοινωνικές λειτουργίες καί μεταβολές, ὅπως ἐπίσης τά χαρίσματα καί ἡ θέση τῶν ἀνθρώπων στήν κοινωνία, ὀφείλονται στή βούληση καί τήν ἐπενέργεια τοῦ Δημιουργοῦ, τοῦ τῶν ὅλων θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἂν καί χρησιμοποιεῖ ὡς ὄργανα τούς ἀστέρες, αὐτοῦ μόνου ἐστὶν ἡ ποιητική αἰτία, θά μποροῦσε νά ἐπιτελέσει ὅ,τι θέλει καί χωρὶς αὐτούς. Ὅσον ἀφορᾶ στήν ἔκταση τῶν γνώσεων καί τή δυνατότητα ἀκριβείας τῶν προβλέψεών μας μέσῳ τῆς θέσεως τῶν ἀστέρων, ὁ συγγραφεὺς εἶναι ἀπολύτως κατηγορηματικός, ὅτι ἡ τελεία γνῶσις καί ἀψευδεστάτη θεοῦ καί μόνου ἐστίν, ἄνθρωποι δὲ διὰ στοιχείων καί δι’ ἀστέρων τεκμαιρόμενοι ἐκ μέρους γινώσκουσι καί ἐκ μέρους προλέγουσι. Μερικοὺς αἰῶνες ἀργότερα ὁ Μανουήλ Κομνηνός θεωρεῖ, ὅτι ἡ χρήση τῆς ἀστρολογίας τόν κατάλληλο καιρὸ δέν εἶναι ἁμαρτία, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Μιχαήλ Γλυκᾶς. Διότι, ὅπως ἐξηγεῖ, ἡ ἀστρολογία ἁπλῶς προβλέπει (προσημαίνει) μόνον, λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψιν τίς δυνάμεις τῶν ἀστέρων, τίς ὁποῖες ὁ Θεὸς ἔδωσε σέ αὐτούς, καί τίς κράσεις καί τίς ποιότητες. Τοῦτο δέν σημαίνει, ὅτι οἱ ἀστέρες εἶναι ποιητικὰ αἴτια, ἐφ’ ὅσον τά σώματά τους εἶναι ἄψυχα, ἄνευ λόγου (ἄλογα) καί αἰσθήσεων (ἀναίσθητα). Γι’ αὐτό καί δέν τούς ἐρωτοῦμε, περιμένοντας κάποιαν ἀπάντηση ἐκ μέρους τους· ἁπλῶς τούς παρατηροῦμε, καί ἐκεῖνος πού γνωρίζει τή φύση τῶν ἀστέρων καί τήν κράση, ἡ ὁποία προκύπτει ἀπό αὐτούς, καί τίς ὄψεις σχηματισμὸν) οἱ ὁποῖες δηλώνουν τά ἀνωτέρω, προβλέπει (σημειώνει) τά παρόντα καί τά μέλλοντα (τά τε ὄντα τά τε ἐσόμενα). Μία χιλιετία ἐνωρίτερα, ὁ μεγάλος ἀστρονόμος Κλαύδιος Πτολεμαῖος (Β´ αἰ. μ.Χ.) στήν Τετράβιβλον μαθηματικήν σύνταξίν του ἐπεσήμαινε, ὅτι ἡ ἀστρολογία δέν πρέπει νά συγχέεται μέ ἄλλες τέχνες (προφανῶς τῆς μαντικῆς), μέ τίς ὁποῖες πολλοί ἐπιτήδειοι ποὺ ἀποσκοποῦν στό κέρδος ἐξαπατοῦν τούς ἀφελεῖς, προσποιούμενοι ὅτι μποροῦν νά προείπουν πολλά πράγματα, ἀκόμα καί ἐκεῖνα τά ὁποῖα δέν μποροῦν νά εἶναι φυσικῶς γνωστά. Ὁ Μανουήλ Κομνηνός ἐπίσης διακρίνει μεταξὺ ἀστρολόγων καί ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἐπικαλοῦνται τούς ἀστέρες καί ὁμιλοῦν μαζί τους· ἐξηγεῖ μάλιστα, ὅτι γι’ αὐτό τόν λόγο ἡ ἀστρολογία ἔχει παρεξηγηθεῖ καί οἱ ἀστρολόγοι θεωροῦνται μάγοι.
Ἀστρολογία καί ἰατρικὴ
Κατά τόν Ἱπποκράτη, οἱ ἰατροί πρέπει νά ἔχουν καλή γνώση τῆς ἀστρονομίας ὥστε νά καταλαβαίνουν τά ἐποχικά φαινόμενα καί τίς μεταβολές τους, οἱ ὁποῖες μποροῦν νά ἐπηρεάσουν τήν ὑγεία τῶν ἀσθενῶν τους, εἴτε σέ χρόνιες εἴτε σέ ὀξεῖες νόσους. Πολύ ἀργότερα ὁ Γαληνός (Β´ αἰ. μ.Χ.) ἀσκεῖ κριτική κατ’ ἐκείνων τῶν ἰατρῶν, οἱ ὁποῖοι μολονότι ἰσχυρίζονται ὅτι ἀκολουθοῦν τίς συμβουλές τοῦ Ἱπποκράτους, πράττουν ἀκριβῶς τά ἀντίθετα. Π.χ. ἐνῶ ὁ Ἱπποκράτης λέει, ὅτι ἡ ἀστρονομία καί ἑπομένως ἡ γεωμετρία συμβάλλει κατά μέγα μέρος στήν ἰατρική, ὄχι μόνον δέν τή μαθαίνουν, ἀλλά καί κατηγοροῦν ὅσους τή χρησιμοποιοῦν. Αὐτά τά σημαντικὰ ἀστρονομικά φαινόμενα, τά ὁποῖα ἦσαν γνωστά πρό πολλοῦ ἀπό τά Ἔργα καί ἡμέραι τοῦ Ἡσιόδου, εἶναι τά ἡλιοστάσια καί οἱ ἰσημερίες πού ἐπισημαίνουν τήν ἔναρξη τῶν ἐποχῶν, καί οἱ ἀνατολές καί δύσεις ἐπιφανῶν ἀστέρων ὡς πρός τήν ἀνατολὴ καί τή δύση τοῦ Ἡλίου, οἱ ὁποῖες ἐπισημαίνουν ἐπίσης τήν ἔναρξη εἰδικῶν περιόδων μέσα στό ἔτος. Ἐπέκταση τῆς ἀπαιτουμένης γιά τούς ἰατροὺς ἀστρονομικῆς γνώσεως εἶναι ἡ ἀστρολογία. σέ ἕναν κώδικα τοῦ ΙϚ΄-IZ΄ αἰ. σώζεται ἕνα ποίημα, τό ὁποῖο ἐπαινεῖ τούς ἰατροὺς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ὅπως ὁ Κρινᾶς γνωρίζουν τήν κατάλληλη στιγμή γιά νά δώσουν φάρμακα στούς ἀσθενεῖς τους. Μάλιστα ὁ Κρινᾶς πλούτισε τόσο πολύ, ὥστε δώρισε τή μισή περιουσία του στή γενέτειρά του, τή Μασσαλία, γιά νά κτισθεῖ τό τεῖχος της. καί ὁ ἀνώνυμος στιχουργός συμπεραίνει, ὅτι ἡ παρατήρηση τῶν ἀστέρων καί τῶν θέσεών τους εἶναι καί χρήσιμος καί προσοδοφόρος (πλουτοδότειρα) στήν ἰατρική. Λαμβανομένου ὑπ’ ὄψιν, ὅτι ὁ Κρινᾶς ἔδρασε στή Ρώμη κατά τόν Α΄ αἰ. μ.Χ., τό ποίημα αὐτό ἀποτελεῖ ἰσχυρὴ ἔνδειξη γιά τήν ἐπιβίωση καί τή συνέχεια τῆς ἰατρικῆς ἀστρολογίας διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Στήν Τετράβιβλό του ὁ Πτολεμαῖος ἀναφέρει, ὅτι οἱ Αἰγύπτιοι ἕνωσαν ἐντελῶς τήν ἰατρικὴ μέ τήν διά τῆς ἀστρονομίας πρόγνωση μέσῳ τῶν καλουμένων ἰατρομαθηματικῶν συντάξεων. Ἑπομένως, τά ἰατρομαθηματικὰ εἶναι ὁ σύνδεσμος μεταξὺ ἰατρικῆς καί ἀστρολογίας, καί ὁ ὅρος ἰατρομαθηματικοὶ ἀναφέρεται σέ ὅσους ἀσκοῦν τήν ἰατρικὴ ἐν συνδυασμῷ μέ τήν ἀστρολογία, ἰδιαιτέρως στήν Ἑλληνορωμαϊκὴ Αἴγυπτο. Ἡ ἀστρολογία ὡς τέχνη σχετίζεται στενά μέ εἰδικὲς ἐφαρμογὲς τοῦ ἀξιώματος τῶν Στωικῶν περί συμπαθείας μεταξὺ ὅλων τῶν μερῶν τοῦ κόσμου, τό ὁποῖο συνεπάγεται ἀμοιβαῖες σχέσεις καί ἐπιδράσεις. Ἑπομένως, τά οὐράνια σώματα ἀσκοῦν κάποιαν ἐπίδραση σέ ὅλα τά πράγματα ἐπάνω στή γῆ (λίθους, μεταλλεύματα, μέταλλα, ὕδατα, φυτά, ζῶα) καί ἰδιαιτέρως τόν ἄνθρωπο. Ἕνα λεπτομερές πνεῦμα, συνιστάμενο κυρίως ἀπό πῦρ καί ἀέρα, διέπει τά πάντα, ἀποτελώντας ἔτσι τό κοινό ὑπόβαθρο πάντων. Κατά τόν Πτολεμαῖο, κάποια δύναμη ἀπό τήν αἰθερώδη καί ἀΐδιο φύση διαδίδεται καί φθάνει ἕως ὁλόκληρη τή σφαῖρα γύρω ἀπό τή γῆ (περιγείαν), ἡ ὁποία ὑπόκειται σέ κάθε μεταβολὴ (δι’ ὅλων μεταβλητήν). Λέγει ἐπίσης, ὅτι ὁ Ἥλιος μαζί μέ τό περιβάλλον ἐπηρεάζει ὅ,τι ὑπάρχει στή γῆ, λόγῳ τῶν μεταβολῶν τῆς θερμοκρασίας καί τῆς ξηρότητος ἢ ὑγρότητος, οἱ ὁποῖες προκαλοῦνται ἀπό τήν ἡμερησία καί ἐτησία κίνησή του. Ὅλα, ἄψυχα καί ἔμψυχα, συμμεταβάλλονται μέ τή Σελήνη, ἡ ἐπήρεια τῆς ὁποίας γίνεται καταφανής στίς συζυγίες (νέα σελήνη καί πανσέληνος) καί τούς τετραγωνισμούς (πρῶτο καί τελευταῖο τέταρτο). Τέλος, διάφορα φαινόμενα τῶν ἀπλανῶν ἀστέρων καί τῶν πλανητῶν, καί οἱ μεταξύ τους «ὄψεις» (συσχηματισμοί), ἐπηρεάζουν τό περιβάλλον καθώς ἐνισχύουν ἢ ἀποδυναμώνουν τήν ἐπίδραση τοῦ ἡλίου σέ ἰδιαίτερες λεπτομέρειες. Θέτει λοιπόν τό ἑξῆς ἐρώτημα: Ἐάν οἱ γεωργοί καί οἱ βοσκοί μέ μόνη τήν παρατήρηση τῶν οὐρανίων φαινομένων διατυπώνουν ὑποθέσεις γιά τήν ποιότητα τῶν ὅσων θά προκύψουν, γιατί καί ἐμεῖς δέν θά μπορούσαμε νά συναγάγουμε τήν ἰδιοσυγκρασία ενός ἀνθρώπου ἀπό τήν κατάσταση τοῦ περιβάλλοντος κατά τή στιγμὴ τῆς γεννήσεώς του; Ὁ Πτολεμαῖος τονίζει, ὅτι κάθε ἐπιστήμη, ἡ ὁποία ἀσχολεῖται μέ τήν ποιότητα τοῦ ὑποκειμένου της, εἶναι εἰκαστικὴ καί ὄχι διαβεβαιωτική. Τοῦτο ἰσχύει καί γιά τή δι’ ἀστρονομίας γνῶσιν, καί ὀφείλεται σέ διαφόρους παράγοντες, οἱ σπουδαιότεροι τῶν ὁποίων εἶναι οἱ ἑξῆς: α΄) Ἡ σύστασή της ἀπό πολλά καί ἀνόμοια πράγματα ὡς «πολύπλευρος τέχνη»· β΄) οἱ ὄψεις τῶν πλανητῶν, τίς ὁποῖες παρατήρησαν οἱ ἀρχαῖοι γιά τίς προγνώσεις τους καί τίς ὁποῖες ἐμεῖς τώρα ἔχουμε ὡς ὑπόδειγμα, εἶναι κατά τό μᾶλλον ἢ ἧττον ὅμοιες ἀλλ’ ὄχι ταυτόσημες πρός τίς σημερινὲς ὄψεις, στίς ὁποῖες βασίζουμε τίς προβλέψεις μας· γ΄) ἡ κληρονομικότητα· δ΄) ἡ ἐπίδραση τοῦ τοπικοῦ περιβάλλοντος· ε΄) οἱ συνθῆκες διατροφῆς καί τά ἤθη τῶν λαῶν σέ διαφορετικούς τόπους· καί Ϛ΄) ἡ ἀνικανότητα καί τά λάθη ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι δέν ἔχουν ἐπαρκεῖς γνώσεις γιά τήν ἄσκηση αὐτῆς τῆς τέχνης. Ἡ ἄποψή του εἶναι, ὅτι δέν πρέπει νά ἀπορρίπτουμε καθ’ ὁλοκληρίαν τήν πρόβλεψη, ἐπειδή μπορεῖ σέ κάποιες περιπτώσεις νά ἀποδεικνύεται ἐσφαλμένη, ἀλλὰ νά καλωσορίζουμε ὅ,τι αὐτή μπορεῖ νά μᾶς προσφέρει· οὔτε πρέπει νά ζητοῦμε κάθε τί ἀπό τήν τέχνη, ἀλλά νά ἐκτιμοῦμε τήν ὀμορφιά της, ἀκόμη καί στίς περιπτώσεις ὅπου αὐτή δέν μπορεῖ νά μᾶς δώσει μία πλήρη ἀπάντηση. σέ μεταγενεστέρους χρόνους ἡ πρόγνωση μέσῳ ἀστρολογίας καί ἰατρικῆς χαρακτηρίζεται ἔντεχνος στοχασμός, τόν ὁποῖο ὁ φιλαλήθης ἄνδρας πρέπει νά ἀσκεῖ μέ μετριοπάθεια καί σύνεση, καί μέσα σέ ἀνθρώπινα πλαίσια νά προλέγει τά ἰατρικά καί ἀστρονομικά συμπτώματα. Διότι, οὔτε ἡ ἀστρολογία μόνη οὔτε ἡ ἰατρική μόνη μπορεῖ νά προβλέψει τά πάντα, καθώς ἄλλοι παράγοντες τοῦ φυσικοῦ καί κοινωνικοῦ περιβάλλοντος, ὅπως π.χ. νόμοι, ἔθιμα, ἐκπαίδευση, πρόνοια, προσευχή καί πρόγνωση τοῦ μέλλοντος μποροῦν νά μεταβάλουν τήν ἀνθρώπινη συμπεριφορά. Ὁ Μανουήλ Κομνηνός χρησιμοποιώντας τήν ἴδια ὁρολογία καί τά αὐτά ἐπιχειρήματα μέ τόν συγγραφέα τοῦ ὡς ἄνω ἀνωνύμου κειμένου στόν Μαρκιανό ἑλλ. κώδ. 335, ἀποκαλεῖ ἔντεχνον στοχασμόν τή συνδυασμένη γνώση τῆς ἰατρικῆς καί τῆς μαθηματικῆς τέχνης (ἀστρολογίας). Ἀναφέρεται στίς δυνατότητές της καί τήν παρέμβαση τοῦ Θεοῦ σέ ἀπελπιστικές καταστάσεις τόσο κατά τούς ἰατρούς ὅσο καί κατά τούς ἀστρολόγους. Συμπεραίνει μάλιστα, ὅτι ὁ γνωστικός παρατηρητής διὰ τῶν ἀποτελεσμάτων τῶν φυσικῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀστρῴων σωμάτων τείνει πρός τήν κατανόηση τοῦ Θεοῦ· διότι ἀπό τή δύναμη, ἡ ὁποία κρύβεται στά ἀστρικὰ σώματα, βλέπει τήν κοινωνία τους πρός ἄλληλα καί τόν διαχωρισμό, καί ὡς ἐκ τούτου καταλαβαίνει τή σοφία καί τή δημιουργική σύνεση τοῦ Θεοῦ. Ὁ Μανουήλ Κομνηνός, χρησιμοποιώντας πάλι τά ἐπιχειρήματα τοῦ Πτολεμαίου γιά νά ἀποδείξει τήν ἐπίδραση τοῦ Ἡλίου καί τῆς Σελήνης ἐπάνω σέ ὅλα τά γήινα πράγματα, ἐρωτᾷ, γιατί θά ἔπρεπε νά ἀποκλείσουμε τήν ἐπίδραση καί τῶν ἄλλων ἀστέρων, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦν μέρη τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος; Ἐξηγεῖ περαιτέρω, ὅτι μπορεῖ νά ἀποδειχθεῖ ὅτι ἡ τέχνη σφάλλει εἴτε σέ περίπτωση ἀνικανότητος (ἀσθένεια) τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος τή μεταχειρίζεται, εἴτε σέ περίπτωση θείας ἐπεμβάσεως γιά θαυματουργία. Προφανῶς, ὁ Μανουήλ Κομνηνός ὑπονοεῖ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀνεπαρκεῖς γνώσεις τῆς τέχνης, ὅπως εἶχε ἐπισημάνει ὁ Πτολεμαῖος.
(ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Καθηγήτρια τῆς Ἱστορίας τῶν Θετικῶν Ἐπιστημῶν, τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν, τοῦ Ἐθνικοῦ καί Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Ελλάς)
(Από τη μεριά του Μαθητευόμενου, ζητώ μια τεράστια συγνώμη, γιατί δεν μπόρεσα να δώσω το ωραίο αυτό απόσπασμα με ορθογραφική ακρίβεια λόγω προβλήματος με την γλώσσα του κομπιούτερ. Αντικατέστησα λοιπόν την βαρεία με τον συνήθη τόνο γιατί κάθε λέξη στο κείμενο είτε χωριζόταν καθώς το κομπιούτερ δεν την αναγνώριζε σαν τόνο παρά σαν φθόγγο κάνοντας όχι μόνο την καημένη τη βαρεία να πετάει αλλά και το μάτι του αναγνώστη. Μείνετε συντονισμένοι, με κάτι τέτοια έπεται συνέχεια . Παρεπιπτόντως, αυτή η φαντάζομαι υπέροχη κυρία που ασχολήθηκε με αυτήν την έρευνα πάνω στην ιατρική αστρολογία, είναι η ίδια που έχει μεταφράσει το ωραιότατο βιβλίο του Πίτερ Μάρσαλ, Παγκόσμια Αστρολογία, και το οποίο θα το βρείτε στο Εγχειρίδιον, Βουλής 15, Σύνταγμα, εντός της Στοάς)
Ἡ ἀστρολογία κατά τούς ἑλληνορωμαϊκούς καί τούς βυζαντινούς χρόνους
Μεταξύ ὅλων τῶν μαντικῶν τεχνῶν, τίς ὁποῖες ἐπινόησε ὁ ἄνθρωπος γιά τήν πρόγνωση τοῦ μέλλοντός του, ἡ ἀστρολογία θεωρεῖται ὡς ἡ πλέον «ἔντεχνος» μέ τό φιλοσοφικό ὑπόβαθρό της καί τίς ἀπαιτούμενες ἀστρονομικές τεχνικές γιά τόν ὑπολογισμό ἑνός ὡροσκοπίου. Αὐτές οἱ τεχνικές τελειοποιήθηκαν στήν Ἀλεξάνδρεια, τό μεγάλο κέντρο τῆς ἑλληνικῆς ἐπιστήμης ―ἰδιαιτέρως τῶν μαθηματικῶν καί τῆς ἀστρονομίας― καί σταυροδρόμι διαφόρων λαῶν καί πολιτισμῶν. Ὁ μεγάλος ἀριθμός τῶν ὡροσκοπίων, τά ὁποῖα εἶχαν ὑπολογισθεῖ παλαιότερα, ἀποτέλεσε σπουδαῖο ὑλικό γιά τήν ἐπιστημονική ἔρευνα, ὅσον ἀφορᾶ στίς σχέσεις τῆς ἀστρολογίας μέ τήν ἰατρική, καί ὡς ἐκ τούτου τή δημιουργία ἑνός εἰδικοῦ κλάδου, ἐκείνου τῶν ἰατρομαθηματικῶν. Ἡ ἀστρολογία συσχετισμένη πλέον μέ τήν ἰατρική ἔχαιρε μεγαλυτέρας ἐκτιμήσεως καί ἀσκοῦσε μεγαλυτέραν ἐπήρεια στόν κόσμο. Τοῦτο ἴσως ἐξηγεῖ ἐν μέρει, πῶς ἡ ἀστρολογία κατάφερε νά ἐπιβιώσει κατά τούς ἑλληνορωμαϊκούς καί τούς βυζαντινούς χρόνους, παρά τήν ἰσχυρή πολεμική ἐναντίον της. Καθ’ ὅλη τήν ἔκταση τοῦ Ρωμαϊκοῦ κράτους ἡ ἀστρολογία θεωρεῖτο ὡς ἡ πλέον ἀκριβής μέθοδος μαντικῆς. Γι’ αὐτό κάθε αὐτοκράτωρ θεωροῦσε καθῆκον του νά τή χρησιμοποιεῖ προκειμένου νά εἶναι ἐνήμερος γιά τίς πιθανότητες μελλοντικῶν κινδύνων, οἱ ὁποῖοι θά ἀπειλοῦσαν τό κράτος καί τόν ἴδιο προσωπικῶς. Ἔτσι, ἀφ’ ἑνός μέν φρόντιζε νά ἀποκλείει τούς ἀντιπάλους του ἀπό τή δυνατότητα προσβάσεως σέ ἀστρολογικές προβλέψεις καί ἀφ’ ἑτέρου νά διατηρεῖ τό μονοπώλιο τῶν συμβουλῶν τῶν ἀστρολόγων του. Εἶναι μάλιστα πολύ πιθανόν, ἤδη ἀπό τῆς ἱδρύσεώς του τό «’Αθήναιον» (134 μ.Χ.) ―τό πρῶτο κρατικὸ Ρωμαϊκό πανεπιστήμιο― νά διέθετε καθηγητές τῆς ἀστρονομίας, οἱ ὁποῖοι νά δίδασκαν καί τίς βασικές ἀρχές τῆς ἀστρολογίας, ἀφοῦ ὁ ἱδρυτής του, ὁ αὐτοκράτωρ Ἀδριανός (117-138 μ.Χ.), ἦταν ὄχι μόνον ἔνθερμος ὀπαδός τῆς ἀστρολογίας, ἀλλά τήν ἀσκοῦσε καί ὁ ἴδιος. Ἡ πρώτη διάταξη γιά την ἐξορία τῶν ἀστρολόγων ἀπό τή Ρώμη ἦταν ἐκείνη τοῦ 139 μ.Χ., ἐνῶ εἶχαν ὑπάρξει τουλάχιστον 8 διατάγματα μεταξύ τοῦ θανάτου τοῦ Ἰουλίου Καίσαρος (44 π.Χ.) καί ἐκείνου τοῦ Μάρκου Αὐρηλίου (180 μ.Χ.), τά ὁποῖα πρέπει νά θεωροῦνται ὡς κρατικά «μέτρα ἐπειγούσης ἀνάγκης»· γι’ αὐτό, παρά τά διατάγματα, συγχρόνως ἐπιτρεπόταν στούς ἀστρολόγους να μείνουν στή Ρώμη, ὑπό τόν ὅρο νά μήν ἀσκοῦν πλέον τήν τέχνη τους. Ὁ Διοκλητιανὸς ἦταν ὁ πρῶτος, ὁ ὁποῖος τό 294 μ.Χ. γιά πολιτικούς (ὄχι θρησκευτικούς) λόγους διέταξε τήν ἐξορία ὅλων τῶν πάσης φύσεως μάντεων σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς αὐτοκρατορίας του, διότι θεωροῦσε τήν προγνωστική δραστηριότητά τους πολύ ἐπικίνδυνη γιά τό κράτος. τό διάταγμά του περιλάμβανε τήν ἀπαγόρευση τόσο τῆς διδασκαλίας, ὅσο καί τῆς ἀσκήσεως τῆς «μαθηματικῆς τέχνης», δηλαδὴ τῆς ἀστρολογίας. Παρ’ ὅλα αὐτά καί τό δικό του ἔδικτο εἶχε τόν ἴδιο προδρομικὸ χαρακτήρα μέ ἐκεῖνον τῶν ἄλλων τοπικῶν διατάξεων, οἱ ὁποῖες εἶχαν προηγηθεῖ. Ἀργότερα οἱ χριστιανοὶ αὐτοκράτορες γιά θρησκευτικοὺς λόγους μετέτρεψαν αὐτά τά ἔδικτα σέ μόνιμα. Ἐξετάζοντας διεξοδικά ἕνα ἀρχαῖο σχόλιο ἐπάνω στά Εἰσαγωγικά, τήν ἀστρολογική πραγματεία τοῦ Παύλου τοῦ Ἀλεξανδρέως, ὁ L. G. Westerink ἀπέδειξε, ὅτι αὐτό τό σχόλιο πρέπει νά προέρχεται ἀπό μιά σειρά ὁμιλιῶν κατά τούς μῆνες Μάιο καί Ἰούνιο τοῦ 564 μ.Χ. στήν Ἀλεξάνδρεια, οἱ ὀποῖες ἔγιναν ἀπό τόν γνωστό φιλόσοφο Ὀλυμπιόδωρο, ἢ κάποιον ἀπό τούς συνεργάτες του (μαθηματικό ἢ ἀστρολόγο). Κατά τήν ἄποψη τοῦ Westerink, θά ἦταν δυνατόν στά μέσα τοῦ Ϛ΄ αἰῶνος ἡ ἀστρολογία νά ἀποτελοῦσε ἀκόμα ἕνα ἐντελῶς ἀξιόλογο μέρος τῆς «τετρακτύος» καί ἑπομένως τοῦ ὅλου προγράμματος διδασκαλίας τῆς φιλοσοφίας. Στήν περίπτωση αὐτή φαίνεται πολὺ πιθανόν, ὅτι ὁ Στέφανος ὁ Ἀλεξανδρεύς (τέλη Ϛ΄ - ἀρχὲς Ζ΄ αἰ.) εἶχε τή δυνατότητα νά σπουδάσει ἀστρολογία στήν Ἀλεξάνδρεια καί μετά τήν πρόσκλησή του στήν Κωνσταντινούπολη ἀπό τόν αὐτοκράτορα Ἡράκλειο (610- 641) νά ὑπολογίσει τό ὡροσκόπιο τοῦ αὐτοκράτορος καί ἐκεῖνο τοῦ Ἰσλάμ. Τοῦτο ἀποτελεῖ μία σοβαρή ἔνδειξη, ὅτι ἀκόμη καί χριστιανοὶ αὐτοκράτορες συνεβουλεύοντο τούς ἀστρολόγους τόσο γιά κρατικές, ὅσο καί γιά προσωπικὲς ὑποθέσεις τους. Ἐπιπλέον, ἡ σχετική νομοθεσία ὑπέκειτο σέ μεταβολές, ἀναλόγως τῶν περιστάσεων. Ἔτσι, ἀπό τήν ἀντιβολή τῶν βιβλίων τῶν νόμων τοῦ Η΄ καί τῶν Θ΄/Ι΄ αἰώνων, συνάγεται ὅτι ὁ νομοθέτης ἀσχολήθηκε μέ τήν καταπολέμηση τῆς μαγείας πολύ ἐντονότερα τήν ἐποχή τῆς δυναστείας τῶν Μακεδόνων παρά τήν ἐποχὴ τῶν Ἰσαύρων, ἡ νομοθεσία τῶν ὁποίων (Ἰσαύρων) ἀποτελεῖ βελτίωση ὑπὸ τήν ἔννοια μεγαλυτέρας ἐπιεικείας τοῦ Ἰουστινιανείου κώδικος. Ἡ ἐπιβίωση καί ἡ συνέχεια τῆς ἀστρολογίας στό Βυζάντιο φαίνεται σέ μία ἐπιστολή τοῦ Μανουήλ Κομνηνοῦ (1143-1180) πρός τόν μοναχὸ Μιχαήλ Γλυκᾶ, στήν ὁποία ὑπερασπίζεται τήν ἀστρολογία. Ἕνα ἀπό τά ἐπιχειρήματα τοῦ αὐτοκράτορος εἶναι, ὅτι ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος συμβουλεύθηκε τόν περίφημο ἀστρολόγο Οὐάλεντα γιά τήν ἐπιλογή τῆς πλέον εὐνοϊκῆς ἡμέρας γιά τά ἐγκαίνια ἱδρύσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὥστε ἡ πόλη νά παραμένει ἀπόρθητος ἐσαεί ἀπό τούς ἐχθρούς της, καί ἀνέμεινε γι’ αὐτό δεκατέσσερα χρόνια: Ἐὰν λοιπόν ἐκεῖνος ὁ φιλόχριστος βασιλεὺς ὁ ἐν ἀποστόλοις ἀπόστολος καί οἱ μετ’ ἐκεῖνον εὐσεβέστατοι βασιλεῖς καί ἀρχιερεῖς θεωροῦσαν αἱρετική τή μαθηματική τέχνη, δέν θά τή χρησιμοποιοῦσαν. Ἡ ἄνθηση τῆς ἀστρολογίας κατά τούς αἰῶνες τῆς βασιλείας τῶν Κομνηνῶν, τῶν ’Αγγέλων καί τῶν Παλαιολόγων, καί ὁ μεγάλος ἀριθμός ἀστρολογικῶν χειρογράφων, τά ὁποῖα ὑπῆρχαν στίς ἰδιωτικές βιβλιοθῆκες κρατικῶν καί ἐκκλησιαστικῶν λειτουργῶν, ἀποδεικνύει ὅτι πολλοὶ διανοούμενοι εἶχαν συμφιλιώσει τίς χριστιανικὲς πεποιθήσεις τους μέ τήν ἀστρολογία. Μιὰ πρώιμη ἔνδειξη περὶ αὐτοῦ προέρχεται ἀπό τόν Στέφανο τόν Ἀλεξανδρέα, ὁ ὁποῖος στό πρῶτο μέρος τῆς Ἀποτελεσματικῆς πραγματείας του ἐκθέτει τίς γενικές ἀπόψεις του περὶ τῆς δι’ ἀστρονομίας ἐπιστημονικῆς μυήσεως καί εἰσαγωγικῆς μεθόδου καί τίς προσπάθειές του, νά μᾶς προσφέρει καταφανῆ γνώση διὰ τῆς ἐνδεχομένης τε καί δυνατῆς ἀστροθεσίας, τήν ὁποία ὁ Θεὸς μᾶς ἔδωσε νά χρησιμοποιοῦμε ὡς προφήτιδα (προφήτιδος δίκην). Ἡ εὐσέβειά του εἶναι καταφανὴς καθώς τονίζει, ὅτι ὅλες οἱ συντελούμενες στόν κόσμο φυσικές, πολιτικές καί κοινωνικές λειτουργίες καί μεταβολές, ὅπως ἐπίσης τά χαρίσματα καί ἡ θέση τῶν ἀνθρώπων στήν κοινωνία, ὀφείλονται στή βούληση καί τήν ἐπενέργεια τοῦ Δημιουργοῦ, τοῦ τῶν ὅλων θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἂν καί χρησιμοποιεῖ ὡς ὄργανα τούς ἀστέρες, αὐτοῦ μόνου ἐστὶν ἡ ποιητική αἰτία, θά μποροῦσε νά ἐπιτελέσει ὅ,τι θέλει καί χωρὶς αὐτούς. Ὅσον ἀφορᾶ στήν ἔκταση τῶν γνώσεων καί τή δυνατότητα ἀκριβείας τῶν προβλέψεών μας μέσῳ τῆς θέσεως τῶν ἀστέρων, ὁ συγγραφεὺς εἶναι ἀπολύτως κατηγορηματικός, ὅτι ἡ τελεία γνῶσις καί ἀψευδεστάτη θεοῦ καί μόνου ἐστίν, ἄνθρωποι δὲ διὰ στοιχείων καί δι’ ἀστέρων τεκμαιρόμενοι ἐκ μέρους γινώσκουσι καί ἐκ μέρους προλέγουσι. Μερικοὺς αἰῶνες ἀργότερα ὁ Μανουήλ Κομνηνός θεωρεῖ, ὅτι ἡ χρήση τῆς ἀστρολογίας τόν κατάλληλο καιρὸ δέν εἶναι ἁμαρτία, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Μιχαήλ Γλυκᾶς. Διότι, ὅπως ἐξηγεῖ, ἡ ἀστρολογία ἁπλῶς προβλέπει (προσημαίνει) μόνον, λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψιν τίς δυνάμεις τῶν ἀστέρων, τίς ὁποῖες ὁ Θεὸς ἔδωσε σέ αὐτούς, καί τίς κράσεις καί τίς ποιότητες. Τοῦτο δέν σημαίνει, ὅτι οἱ ἀστέρες εἶναι ποιητικὰ αἴτια, ἐφ’ ὅσον τά σώματά τους εἶναι ἄψυχα, ἄνευ λόγου (ἄλογα) καί αἰσθήσεων (ἀναίσθητα). Γι’ αὐτό καί δέν τούς ἐρωτοῦμε, περιμένοντας κάποιαν ἀπάντηση ἐκ μέρους τους· ἁπλῶς τούς παρατηροῦμε, καί ἐκεῖνος πού γνωρίζει τή φύση τῶν ἀστέρων καί τήν κράση, ἡ ὁποία προκύπτει ἀπό αὐτούς, καί τίς ὄψεις σχηματισμὸν) οἱ ὁποῖες δηλώνουν τά ἀνωτέρω, προβλέπει (σημειώνει) τά παρόντα καί τά μέλλοντα (τά τε ὄντα τά τε ἐσόμενα). Μία χιλιετία ἐνωρίτερα, ὁ μεγάλος ἀστρονόμος Κλαύδιος Πτολεμαῖος (Β´ αἰ. μ.Χ.) στήν Τετράβιβλον μαθηματικήν σύνταξίν του ἐπεσήμαινε, ὅτι ἡ ἀστρολογία δέν πρέπει νά συγχέεται μέ ἄλλες τέχνες (προφανῶς τῆς μαντικῆς), μέ τίς ὁποῖες πολλοί ἐπιτήδειοι ποὺ ἀποσκοποῦν στό κέρδος ἐξαπατοῦν τούς ἀφελεῖς, προσποιούμενοι ὅτι μποροῦν νά προείπουν πολλά πράγματα, ἀκόμα καί ἐκεῖνα τά ὁποῖα δέν μποροῦν νά εἶναι φυσικῶς γνωστά. Ὁ Μανουήλ Κομνηνός ἐπίσης διακρίνει μεταξὺ ἀστρολόγων καί ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἐπικαλοῦνται τούς ἀστέρες καί ὁμιλοῦν μαζί τους· ἐξηγεῖ μάλιστα, ὅτι γι’ αὐτό τόν λόγο ἡ ἀστρολογία ἔχει παρεξηγηθεῖ καί οἱ ἀστρολόγοι θεωροῦνται μάγοι.
Ἀστρολογία καί ἰατρικὴ
Κατά τόν Ἱπποκράτη, οἱ ἰατροί πρέπει νά ἔχουν καλή γνώση τῆς ἀστρονομίας ὥστε νά καταλαβαίνουν τά ἐποχικά φαινόμενα καί τίς μεταβολές τους, οἱ ὁποῖες μποροῦν νά ἐπηρεάσουν τήν ὑγεία τῶν ἀσθενῶν τους, εἴτε σέ χρόνιες εἴτε σέ ὀξεῖες νόσους. Πολύ ἀργότερα ὁ Γαληνός (Β´ αἰ. μ.Χ.) ἀσκεῖ κριτική κατ’ ἐκείνων τῶν ἰατρῶν, οἱ ὁποῖοι μολονότι ἰσχυρίζονται ὅτι ἀκολουθοῦν τίς συμβουλές τοῦ Ἱπποκράτους, πράττουν ἀκριβῶς τά ἀντίθετα. Π.χ. ἐνῶ ὁ Ἱπποκράτης λέει, ὅτι ἡ ἀστρονομία καί ἑπομένως ἡ γεωμετρία συμβάλλει κατά μέγα μέρος στήν ἰατρική, ὄχι μόνον δέν τή μαθαίνουν, ἀλλά καί κατηγοροῦν ὅσους τή χρησιμοποιοῦν. Αὐτά τά σημαντικὰ ἀστρονομικά φαινόμενα, τά ὁποῖα ἦσαν γνωστά πρό πολλοῦ ἀπό τά Ἔργα καί ἡμέραι τοῦ Ἡσιόδου, εἶναι τά ἡλιοστάσια καί οἱ ἰσημερίες πού ἐπισημαίνουν τήν ἔναρξη τῶν ἐποχῶν, καί οἱ ἀνατολές καί δύσεις ἐπιφανῶν ἀστέρων ὡς πρός τήν ἀνατολὴ καί τή δύση τοῦ Ἡλίου, οἱ ὁποῖες ἐπισημαίνουν ἐπίσης τήν ἔναρξη εἰδικῶν περιόδων μέσα στό ἔτος. Ἐπέκταση τῆς ἀπαιτουμένης γιά τούς ἰατροὺς ἀστρονομικῆς γνώσεως εἶναι ἡ ἀστρολογία. σέ ἕναν κώδικα τοῦ ΙϚ΄-IZ΄ αἰ. σώζεται ἕνα ποίημα, τό ὁποῖο ἐπαινεῖ τούς ἰατροὺς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ὅπως ὁ Κρινᾶς γνωρίζουν τήν κατάλληλη στιγμή γιά νά δώσουν φάρμακα στούς ἀσθενεῖς τους. Μάλιστα ὁ Κρινᾶς πλούτισε τόσο πολύ, ὥστε δώρισε τή μισή περιουσία του στή γενέτειρά του, τή Μασσαλία, γιά νά κτισθεῖ τό τεῖχος της. καί ὁ ἀνώνυμος στιχουργός συμπεραίνει, ὅτι ἡ παρατήρηση τῶν ἀστέρων καί τῶν θέσεών τους εἶναι καί χρήσιμος καί προσοδοφόρος (πλουτοδότειρα) στήν ἰατρική. Λαμβανομένου ὑπ’ ὄψιν, ὅτι ὁ Κρινᾶς ἔδρασε στή Ρώμη κατά τόν Α΄ αἰ. μ.Χ., τό ποίημα αὐτό ἀποτελεῖ ἰσχυρὴ ἔνδειξη γιά τήν ἐπιβίωση καί τή συνέχεια τῆς ἰατρικῆς ἀστρολογίας διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Στήν Τετράβιβλό του ὁ Πτολεμαῖος ἀναφέρει, ὅτι οἱ Αἰγύπτιοι ἕνωσαν ἐντελῶς τήν ἰατρικὴ μέ τήν διά τῆς ἀστρονομίας πρόγνωση μέσῳ τῶν καλουμένων ἰατρομαθηματικῶν συντάξεων. Ἑπομένως, τά ἰατρομαθηματικὰ εἶναι ὁ σύνδεσμος μεταξὺ ἰατρικῆς καί ἀστρολογίας, καί ὁ ὅρος ἰατρομαθηματικοὶ ἀναφέρεται σέ ὅσους ἀσκοῦν τήν ἰατρικὴ ἐν συνδυασμῷ μέ τήν ἀστρολογία, ἰδιαιτέρως στήν Ἑλληνορωμαϊκὴ Αἴγυπτο. Ἡ ἀστρολογία ὡς τέχνη σχετίζεται στενά μέ εἰδικὲς ἐφαρμογὲς τοῦ ἀξιώματος τῶν Στωικῶν περί συμπαθείας μεταξὺ ὅλων τῶν μερῶν τοῦ κόσμου, τό ὁποῖο συνεπάγεται ἀμοιβαῖες σχέσεις καί ἐπιδράσεις. Ἑπομένως, τά οὐράνια σώματα ἀσκοῦν κάποιαν ἐπίδραση σέ ὅλα τά πράγματα ἐπάνω στή γῆ (λίθους, μεταλλεύματα, μέταλλα, ὕδατα, φυτά, ζῶα) καί ἰδιαιτέρως τόν ἄνθρωπο. Ἕνα λεπτομερές πνεῦμα, συνιστάμενο κυρίως ἀπό πῦρ καί ἀέρα, διέπει τά πάντα, ἀποτελώντας ἔτσι τό κοινό ὑπόβαθρο πάντων. Κατά τόν Πτολεμαῖο, κάποια δύναμη ἀπό τήν αἰθερώδη καί ἀΐδιο φύση διαδίδεται καί φθάνει ἕως ὁλόκληρη τή σφαῖρα γύρω ἀπό τή γῆ (περιγείαν), ἡ ὁποία ὑπόκειται σέ κάθε μεταβολὴ (δι’ ὅλων μεταβλητήν). Λέγει ἐπίσης, ὅτι ὁ Ἥλιος μαζί μέ τό περιβάλλον ἐπηρεάζει ὅ,τι ὑπάρχει στή γῆ, λόγῳ τῶν μεταβολῶν τῆς θερμοκρασίας καί τῆς ξηρότητος ἢ ὑγρότητος, οἱ ὁποῖες προκαλοῦνται ἀπό τήν ἡμερησία καί ἐτησία κίνησή του. Ὅλα, ἄψυχα καί ἔμψυχα, συμμεταβάλλονται μέ τή Σελήνη, ἡ ἐπήρεια τῆς ὁποίας γίνεται καταφανής στίς συζυγίες (νέα σελήνη καί πανσέληνος) καί τούς τετραγωνισμούς (πρῶτο καί τελευταῖο τέταρτο). Τέλος, διάφορα φαινόμενα τῶν ἀπλανῶν ἀστέρων καί τῶν πλανητῶν, καί οἱ μεταξύ τους «ὄψεις» (συσχηματισμοί), ἐπηρεάζουν τό περιβάλλον καθώς ἐνισχύουν ἢ ἀποδυναμώνουν τήν ἐπίδραση τοῦ ἡλίου σέ ἰδιαίτερες λεπτομέρειες. Θέτει λοιπόν τό ἑξῆς ἐρώτημα: Ἐάν οἱ γεωργοί καί οἱ βοσκοί μέ μόνη τήν παρατήρηση τῶν οὐρανίων φαινομένων διατυπώνουν ὑποθέσεις γιά τήν ποιότητα τῶν ὅσων θά προκύψουν, γιατί καί ἐμεῖς δέν θά μπορούσαμε νά συναγάγουμε τήν ἰδιοσυγκρασία ενός ἀνθρώπου ἀπό τήν κατάσταση τοῦ περιβάλλοντος κατά τή στιγμὴ τῆς γεννήσεώς του; Ὁ Πτολεμαῖος τονίζει, ὅτι κάθε ἐπιστήμη, ἡ ὁποία ἀσχολεῖται μέ τήν ποιότητα τοῦ ὑποκειμένου της, εἶναι εἰκαστικὴ καί ὄχι διαβεβαιωτική. Τοῦτο ἰσχύει καί γιά τή δι’ ἀστρονομίας γνῶσιν, καί ὀφείλεται σέ διαφόρους παράγοντες, οἱ σπουδαιότεροι τῶν ὁποίων εἶναι οἱ ἑξῆς: α΄) Ἡ σύστασή της ἀπό πολλά καί ἀνόμοια πράγματα ὡς «πολύπλευρος τέχνη»· β΄) οἱ ὄψεις τῶν πλανητῶν, τίς ὁποῖες παρατήρησαν οἱ ἀρχαῖοι γιά τίς προγνώσεις τους καί τίς ὁποῖες ἐμεῖς τώρα ἔχουμε ὡς ὑπόδειγμα, εἶναι κατά τό μᾶλλον ἢ ἧττον ὅμοιες ἀλλ’ ὄχι ταυτόσημες πρός τίς σημερινὲς ὄψεις, στίς ὁποῖες βασίζουμε τίς προβλέψεις μας· γ΄) ἡ κληρονομικότητα· δ΄) ἡ ἐπίδραση τοῦ τοπικοῦ περιβάλλοντος· ε΄) οἱ συνθῆκες διατροφῆς καί τά ἤθη τῶν λαῶν σέ διαφορετικούς τόπους· καί Ϛ΄) ἡ ἀνικανότητα καί τά λάθη ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι δέν ἔχουν ἐπαρκεῖς γνώσεις γιά τήν ἄσκηση αὐτῆς τῆς τέχνης. Ἡ ἄποψή του εἶναι, ὅτι δέν πρέπει νά ἀπορρίπτουμε καθ’ ὁλοκληρίαν τήν πρόβλεψη, ἐπειδή μπορεῖ σέ κάποιες περιπτώσεις νά ἀποδεικνύεται ἐσφαλμένη, ἀλλὰ νά καλωσορίζουμε ὅ,τι αὐτή μπορεῖ νά μᾶς προσφέρει· οὔτε πρέπει νά ζητοῦμε κάθε τί ἀπό τήν τέχνη, ἀλλά νά ἐκτιμοῦμε τήν ὀμορφιά της, ἀκόμη καί στίς περιπτώσεις ὅπου αὐτή δέν μπορεῖ νά μᾶς δώσει μία πλήρη ἀπάντηση. σέ μεταγενεστέρους χρόνους ἡ πρόγνωση μέσῳ ἀστρολογίας καί ἰατρικῆς χαρακτηρίζεται ἔντεχνος στοχασμός, τόν ὁποῖο ὁ φιλαλήθης ἄνδρας πρέπει νά ἀσκεῖ μέ μετριοπάθεια καί σύνεση, καί μέσα σέ ἀνθρώπινα πλαίσια νά προλέγει τά ἰατρικά καί ἀστρονομικά συμπτώματα. Διότι, οὔτε ἡ ἀστρολογία μόνη οὔτε ἡ ἰατρική μόνη μπορεῖ νά προβλέψει τά πάντα, καθώς ἄλλοι παράγοντες τοῦ φυσικοῦ καί κοινωνικοῦ περιβάλλοντος, ὅπως π.χ. νόμοι, ἔθιμα, ἐκπαίδευση, πρόνοια, προσευχή καί πρόγνωση τοῦ μέλλοντος μποροῦν νά μεταβάλουν τήν ἀνθρώπινη συμπεριφορά. Ὁ Μανουήλ Κομνηνός χρησιμοποιώντας τήν ἴδια ὁρολογία καί τά αὐτά ἐπιχειρήματα μέ τόν συγγραφέα τοῦ ὡς ἄνω ἀνωνύμου κειμένου στόν Μαρκιανό ἑλλ. κώδ. 335, ἀποκαλεῖ ἔντεχνον στοχασμόν τή συνδυασμένη γνώση τῆς ἰατρικῆς καί τῆς μαθηματικῆς τέχνης (ἀστρολογίας). Ἀναφέρεται στίς δυνατότητές της καί τήν παρέμβαση τοῦ Θεοῦ σέ ἀπελπιστικές καταστάσεις τόσο κατά τούς ἰατρούς ὅσο καί κατά τούς ἀστρολόγους. Συμπεραίνει μάλιστα, ὅτι ὁ γνωστικός παρατηρητής διὰ τῶν ἀποτελεσμάτων τῶν φυσικῶν ἐνεργειῶν τῶν ἀστρῴων σωμάτων τείνει πρός τήν κατανόηση τοῦ Θεοῦ· διότι ἀπό τή δύναμη, ἡ ὁποία κρύβεται στά ἀστρικὰ σώματα, βλέπει τήν κοινωνία τους πρός ἄλληλα καί τόν διαχωρισμό, καί ὡς ἐκ τούτου καταλαβαίνει τή σοφία καί τή δημιουργική σύνεση τοῦ Θεοῦ. Ὁ Μανουήλ Κομνηνός, χρησιμοποιώντας πάλι τά ἐπιχειρήματα τοῦ Πτολεμαίου γιά νά ἀποδείξει τήν ἐπίδραση τοῦ Ἡλίου καί τῆς Σελήνης ἐπάνω σέ ὅλα τά γήινα πράγματα, ἐρωτᾷ, γιατί θά ἔπρεπε νά ἀποκλείσουμε τήν ἐπίδραση καί τῶν ἄλλων ἀστέρων, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦν μέρη τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος; Ἐξηγεῖ περαιτέρω, ὅτι μπορεῖ νά ἀποδειχθεῖ ὅτι ἡ τέχνη σφάλλει εἴτε σέ περίπτωση ἀνικανότητος (ἀσθένεια) τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος τή μεταχειρίζεται, εἴτε σέ περίπτωση θείας ἐπεμβάσεως γιά θαυματουργία. Προφανῶς, ὁ Μανουήλ Κομνηνός ὑπονοεῖ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀνεπαρκεῖς γνώσεις τῆς τέχνης, ὅπως εἶχε ἐπισημάνει ὁ Πτολεμαῖος.
(ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Καθηγήτρια τῆς Ἱστορίας τῶν Θετικῶν Ἐπιστημῶν, τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν, τοῦ Ἐθνικοῦ καί Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Ελλάς)
(Από τη μεριά του Μαθητευόμενου, ζητώ μια τεράστια συγνώμη, γιατί δεν μπόρεσα να δώσω το ωραίο αυτό απόσπασμα με ορθογραφική ακρίβεια λόγω προβλήματος με την γλώσσα του κομπιούτερ. Αντικατέστησα λοιπόν την βαρεία με τον συνήθη τόνο γιατί κάθε λέξη στο κείμενο είτε χωριζόταν καθώς το κομπιούτερ δεν την αναγνώριζε σαν τόνο παρά σαν φθόγγο κάνοντας όχι μόνο την καημένη τη βαρεία να πετάει αλλά και το μάτι του αναγνώστη. Μείνετε συντονισμένοι, με κάτι τέτοια έπεται συνέχεια . Παρεπιπτόντως, αυτή η φαντάζομαι υπέροχη κυρία που ασχολήθηκε με αυτήν την έρευνα πάνω στην ιατρική αστρολογία, είναι η ίδια που έχει μεταφράσει το ωραιότατο βιβλίο του Πίτερ Μάρσαλ, Παγκόσμια Αστρολογία, και το οποίο θα το βρείτε στο Εγχειρίδιον, Βουλής 15, Σύνταγμα, εντός της Στοάς)
